آیا باید اعتبار جنبش متن باز را به حساب کمونیست ها بریزیم؟

پیش نوشت: آماده خواندن متنی بی سروته باشید.

یکم:

هسته لینوکس بزرگترین پروژه جمعی تاریخ بشر است. از آن مهم تر جنبش متن باز و فرهنگ اپن سورس دیگر به عده ی محدودی اختصاص ندارد. بزرگترین شرکت های تکنولوژی که نماد اقتصاد آزاد محسوب میشوند هم به اپن سورس کردن بعضی از پروژه هایشان روی آورده اند. از زمانی که بیل گیتس معتقد بود متن باز بودن جلوی پیشرفت تکنولوژی را میگیرد مدت ها گذشته است. امروز نه تنها مایکروسافت بلکه حتا اپل (که نماد بسته بودن است) بعضی از پروژه هایشان را برای سود آوری بیشتر و غیر مستقیم، متن باز میکنند. با توجه به اصل اولیه اقتصاد آزاد (شرکت ها پولشان را آگاهانه هدر نمیدهند) میتوان گفت، به جای رسیده ایم که خرد عمومی فهمیده است که فرهنگ متن باز جذاب و مفید است.

دوم:

چند وقت پیش در جمع مهندسان نرم افزار کسی ارائه داشت. لپتابش پر از استیکر بود و ابونتو روی آن نصب بود. تصویر که روی دیتا افتاد وال پیپرش توجه م را جلب کرد. تصویر استالمن بود روی پرچم قرمز. چه گوارا وار. از آن جا که عکس بزرگ افراد یعنی آرمان و آرمان خیلی به خودکامگی نزدیک است، به فکر فرو رفتم.

این که طرفدار های جریان چپ در ایران زیادند، عجیب نیست. در واقع عجیب این است که چرا زیادتر از این نیستند. به هر حال آب و هوا و نزدیکی جغرافیایی به شوروی میطلبد  چنین چیزی را. کما که دهه چهل در ایران روشنفکر و توده ای کلماتی نبوده اند که بشود آن ها را تفکیک کرد. به هر حال. اشتراک میان متن-باز بازها در ایران و متمایلان به چپ آنقدر هست که بخواهیم این سوال را بپرسیم. آیا جنبش متن باز واقعا نماد موفقیت ایده های کمونیستی است؟ آیا باید اعتبار موفقیت این تفکر را به حساب چپ ها واریز کرد؟

جواب مختصرش میتواند بله باشد. به هرحال بنیان گذاران جنبش هم تلاش چندانی در پنهان کردن تمایلاتشان نمیکنند. اما این به نظرم شرحی میطلبد تا درباره اش بیشتر فکر کنیم:

 

نرم افزار با همه صنایعی که تابه حال در تاریخ بشریت دیده ایم دو تفاوت ذاتی دارد. یک : مواد اولیه نمیخواهد. دو : هزینه تکثیرش نزدیک به صفر است. این یعنی ما با محصولی متفاوت با همه محصول هایی که در طول تاریخ داشته ایم مواجهیم. همین تفاوت ذاتی باعث شده است که ایده ی free بودن در پایه ای ترین سطوح (فری به معنی آزادی در سطوح اولیه و همچنین مجانی بودن)  در مورد نرم افزار جواب بدهد. شما یک مهندس نرم افزار هستید و صرفا با هزینه ی وقت آزاد خود محصولی را خلق میکنید. برای در دسترس همه قرار دادنش هم هزینه ای نمیکنید. همین دو مورد کفایت میکند تا بتوانیم پروژه های داشته باشیم که بتوانند پشت ایده ی آزادی و برابری و غیره بایستند.

 

یکی از پایه ترین ایده های مارکس آزادی مطلق بود. مثلا آزادی از برچسب های حرفه ای که معقتد بود، نتیجه ی بازار آزاد است. مثلا من اگر دلم خواست بتوانم نجاری کنم، بعد از ظهر بروم ماهی گیری و فردا عکاسی کنم. مالکیت جمعی میتواند چنین آزادی پایه ای را فراهم کند اما مالکیت خصوصی این را از ما میگیرد. خوشبختانه یا متاسفانه در تاریخ دیدیم که در عمل چه اتفاقی می افتد. روشنفکران شووروی صرفا برای بیان عقایدشان (که فقط کمی با روایت رسمی حکومتی مغایرت داشت، اما مجموعا همسو بود) مجبور بودند به کشور های غربی مهاجرت کنند تا بتوانند طعم #آزادی بیان را بچشند. این داستان هنوز هم که هنوز است ادامه دارد البته. به هر حال، کمونیسم نه تنها نتوانست آن آزادی آرمانی مارکس را در عمل برآورده کند بلکه حتا آزادی در سطوح بالاتر را هم قربانی کرد.

 

بگذریم.خوشبختانه رهبران جنبش متن باز تا جایی که شده، به چنان مسیری نرفته اند و نمیروند. مثلا  اجازه ارتقا نسخه مجوز لینوکس به GPL V3 را ندادند. چرا که میتوانست مجوزی باشد برای ساختن محصولاتی که کاربر را محدود میکند. این باعث خوشحالی است، یک مدل جدید است. این مدل میتواند آینده اداره جهان را تا حد زیادی تغییر دهد، میتواند شیوه های جدیدی برای توسعه دانش ایجاد کند(که کرده است) اما آیا واقعا ضد سرمایه داری است؟

 

من نه سوادش را دارم نه در جایگاه قضاوت هستم، اما کلیت تصویری که امروز میبینم این است که همین فرهنگ متن باز هم به نوعی در اختیار بازار ازاد قرار گرفته است. مثال واضحش گوگل است. از گوگل که خبیث تر و سرمایه دارانه تر که نداریم. گوگل نه تنها پروژه های متن باز زیادی دارد بلکه، اندروید پراستفاده ترین سیستم عامل جهان هم در ظاهر متن باز است. اصلا قدرتش را همان کرنل لینوکسی گرفته که توروالدز نوشت. در شکایت اخیر اوراکل علیه گوگل، اوراکل ادعا کرده بود که گوگل در طی این سال ها از اندروید درآمدی نزدیک به  ۲۳ میلیارد دلار داشته است. اصلا این که شرکت های بزرگ چگونه این فلسفه را به خدمت میگیرند  به کنار، امروز اگر بخواهید مهندسی را به مشارکت در پروژه متن بازی تشویق کنیم چه میگوییم؟ به نظرم ایده این که رزومه خوبی میشود برای استخدام در شرکت های بزرگ، یکی از اولین چیز هایی خواهد بود که خواهیم گفت. یک جور هایی جنبش متن باز هم راه حلی شده برای تمایز در بازار آزاد و در نهایت بیشتر پول درآوردن حالا کمی غیر مستقیم تر. یعنی در کل همان داستان همیشگی که سرمایه داری مخالفانش را هم بسته بندی میکند و به شما میفروشد.انقدر این داستان  به کررات اتفاق می افتد که آدم مشکوک میشود به این که نکند بازار آزاد جز ذات اجتماعات انسانی است که نمیتوانیم از آن فرار کنیم؟ نمیخواهم شبیه راست های افراطی به نظر برسم اما این ها موضوعاتی است که ذهنم را مشغول میکند. و این سوال: اگر تصمیم بگیریم که کمتر استالمن را ادامه چه گوارا و در ژانر مبارزه ببینیم، آیا بهتر نمیتوانیم از ظرفیت ایده اپن سورس بودن استفاده کنیم؟