پیش نوشت: این نوشته قبل از حوادث نیس فرانسه و هم چنین قبل کودتای ۲۰۱۶ ترکیه نوشته شده است. نمیخواستم منتشرش کنم اما میبینم، هردوی این اتفاقات به نوعی هم فعل و هم نتیجه ی راه حل های سیاسی است، که در این نوشته نقد شده اند.
داعش تبدیل به صورت مسئله جذاب و تعجب برانگیز همه تحلیل گران شده است. همه از این بربریت در دنیای مدرن انگشت به دهان گرفته اند که چه شد؟ که این شد.اما سوال بزرگتری از داعش هم وجود دارد. چرا اوضاع خاورمیانه این قدر به هم پیچیده شده است؟
مواضع هم متفاوت است، از عده ای که همه چیز را گردن اسلام و احکامش می اندازند و عده ای دیگر که قدرت های غربی را در نقش یک خدای شر، مقصر تام ماجرا میدانند، تا تحلیلگر چپ که داستان فقر و سرمایه داری را پیش میکشد. اما از همه مهم تر یک سوال وجود دارد. مخصوصا برای ما ساکنان خاورمیانه. راه حل برون رفت از این بحران ها چیست؟
پاسخ این سوال دست من نیست اما میتوانیم پاسخ های دیگران را (که متاسفانه عمدتا سیاستمداران هستند) بررسی کنیم.
سیاستمدار از آن جا که عمر خودش کوتاه است، عمر راه حل هایش هم کوتاه است. اساسا دست به کار بلند مدت نمیزند مگر آنکه به بهای بدتر کردن شرایط باشد. غلظت این رفتار در این ور و آن ور عالم کمی تفاوت دارد اما میشود نشانه های این نوع رفتار را همه جا دید.
سیاستمدارِ راستِ امروز غرب تصور میکند، همه بالذات لیبرال بدنیا می آیند. فقط باید کمی آب در اختیارشان قرار بدهی تا شنا کند. برای همین هم در راه حل های احمقانه کوتاه مدتش برای خاورمیانه به عراق حمله میکند و حکومت تمامیت خواه صدام حسین را برمیچیند. خب صد البته دستش درد نکند، مردم را آزاد کرد اما از خود نپرسید کشور عراقی که تا دویست سال پیش وجود خارجی نداشت و بخشی از عثمانی بود، آنقدر هویت عراقی بودن برای مردمش شکل نگرفته که بتواند یک دولت ملت مستقل تشکیل دهد. حالا لیبرال و دموکراتیک بودنش به کنار. این میشود که بوش بدطینت ارتشش را میریزد در عراق و صدام را ساقط می کند و بعد اوبامای مهربان می آید و ارتش را از عراق بیرون میکشد ومیگوید خب بچه ها: ما جاده را صاف کردیم، بقیه ش با خودتان.
سیاستمدار نمیداند که عراقی قبل از عراقی بودن شیعه، کرد یا سنی است و انسان عراقی آنقدر پیشرفت نکرده که بفهمد داعش یک حکومت جنایتکار است. (اصلا مگر انسان عراقی حکومت غیرجنایتکار دیده است؟ ) و بعد اولین افرادی که با پول (حالا از هر قبرستانی که این پول آمده باشد) بیایند و بگویند بیایید سنت پیغمبر را احیا کنیم، لبیک مردم را میشنوند. مردمی که بخشی شان بیکار شدگان ارتش دولت ساقط شده اند و تشنه خون.
ذهن غربی همین فرمول را با کمی تفاوت در سوریه، مصر، لیبی، افغانستان اجرا میکند برای دست یابی به توهم خاورمیانه دموکرات. در نهایت اوضاع تبدیل به جنگلی میشود که میبینیم .
سیاستمدار امروز غربی به مانند کودکی که در آزمایشگاه شیمی پدرش چند محلول را قاطی کرده و آزمایشگاه را آتش زده، اول حیرت کرده که چه شد که این شد و بعد سعی میکند با انداختن تُف از راه دور، آتش را خاموش کند. (بمباران های ناتو را به یاد بیاورید)
آیا همه تقصیر گردن آمریکاست؟ قطعا خیر. به این مسئله باید توجه کرد که بدون دخالت آن ها امروز کجا بودیم؟ شاید سرطانی به نام داعش و خیلی از گروه های افراطی وجود نداشتند اما اوضاع چندان خوشایندتر از امروز نبود.حتا فارغ از توجه به نتیجه فاجعه بار با کمی خوشبینی میشود گفت : ذهن غربی بعد از فکر کردن به منافعش، کمی هم برای ما خیرخواهی و زندگی بهتر میخواسته ، میخواسته دنیا را آن جوری که او تجربه میکند، تجربه کنیم. اما نمیدانست که بشر هنوز خیلی باید پیشرفت کند که قابلیت انتقال تجاربش را پیدا کند.باید بپذیریم بخش بزرگی از رنجی که میبریم گردن خود ماست.
حقیقت تلخ این است که ما عقبیم. صد سال یا دویست سال فرقی ندارد و ما عقبیم. ما حتا بدون دخالت قدرت خارجی عقب مانده ایم و این دقیقا تقصیر خود خود ماست. حکومت هایمان شباهت تفکر برانگیزی به حکومت های قرون وسطای اروپا دارند و داعش بر دوش امثال انسان هایی بالا آمده که میخواستند گالیله را بسوزانند. اما یک تفاوت عمده با آن زمان اروپا داریم و آن این است که کلیسای آن دوران در حال جنگ با یک دنیای مدرن پیشرفته نبود. ابر قدرت هایی با رسانه سعی در تزریق کوتاه مدت مدنیت و مدرنیته به آن ها نداشتند، نتیجتا کلیسا و حکومت ها کمتر دست و پا میزدند و کمتر به دنیا آسیب میرساندند. ضمن این که ابزار هایشان هرچه بود، بمب اتم هایی که پاکستان دارد، یا بعضی از ابزار های پروپاگاندا نبود.
خاورمیانه یک آزمایشگاه بزرگ است. داریم میبینیم راه حل های کوتاه مدت در آن جواب نمیدهد. نتیجه انقلاب ها را چندین بار با پوست و گوشتمان حس کردیم. نتیجه ی کودتای نظامی (هنگام نگارش در ذهنم اتفاقات مصر بود، اما الان میشود ترکیه را هم به آن اضافه کرد)را دیدیم. نتیجه دخالت ابر قدرتها را هم دیدیم.
حقیقت این که حرف اصلاح طلبان در این که هیچ آلترناتیوی نداریم عمیقا درست است. نه تنها قشر متوسط ایران بلکه انسان خاورمیانه ای امروز هیچ آلترناتیوی بر آنچه که هست ندارد. هر چه میکند اوضاع بدتر میشود. اما مشکل اینجاست که سعی میکنیم دنیا را از ذهن تنگ و بسته ی سیاستمداران کوتاه قد ببینیم. سیاستمدار دنبال راه حل کوتاه مدت است. چرا که عمرش کوتاه است.بازه ی فکری اش نهایتا ده سال است. برای کشوری صد سال عقب است برنامه پنج ساله توسعه میریزد. بله درست است، من هم موافقم در کوتاه مدت هیچ آلترناتیوی نداریم. اما راه حل کجاست؟
فکر میکنم راه حل ساده اما دردناک است: گذر زمان. ایدئولوژی های خاورمیانه ای با همه تفاوت هایی که در ظاهر دارند، همه از یک ریشه اند. بله امروز در اوج سیر میکنند، قدرت نمایی میکنند چرا که مردم را در پشت خودشان دارند. اما تجربه به ما نشان داده که ایدئولوژی عمر دارد. بعد یک مدت که جواب ندهد، و مردم که بفهمند ایدئولوژی فقط میتواند شکم صاحبانش را سیر کند، ایدئولوژی پشتبیانی مردمی خود را از دست میدهد و بعد ضعیف میشود و تا محو شدن پیش میرود. سعی کنید روند نزولی نمودار معتقدان به حکومت های ایدئولوژیک را ببینید. اصلا یکی از مشکلات راه حل های کوتاه مدتی که میبینیم این است که تمرکزش روی تغییر و تعویض حکومت هاست. اما با خود نمیگوید حکومت را تعویض کردی، انسان ها را هم تعویض میکنی؟ ذهن تحول طلب عجول با خود نمی گوید این حکومت ایدئولوژیکی که در فلان جغرافیا وجود دارد، صرفا ۲۰ درصد حمایت مردمی برای بقایش کفایت میکند.(بدون پایه علمی و براساس گمان و تجربه میگویم: هر انسان تحت تاثیر ایدئولوژی به اندازه ۵ انسان معمولی اثر گذاری دارد -کما که در جنگ های مختلف و شورش ها دیده ایم، چه کرده اند و چه میکنند.-) اگر ما این حکومت ها را برچینیم همان ۲۰ درصد روزگار را بر مردمان ساکن آن جغرافیا سیاه میکنند تا دوباره قدرت را بدست گیرند. کما که داعش یا سوریه مثال زنده ی این مدعایند. قول میدهم چنین راه حل هایی در ایران هم سرنوشت بهتری نخواهد داشت. باید بسیار فرخنده حال و عبرت پذیر باشیم. چرا که داریم سرنوشت راهی که همسایه ها رفته اند را به صورت لایو تماشا میکنیم.
راه حل کوتاه مدت دلش را خوش میکند به بازار آزاد و نولیبراریسم که بیاید جبران همه کم کاری های ما را در عرصه سیاست به دوش بکشد و جامعه آزاد بسازد. زهی خیال باطل. اقتصاد و سرمایه به هیچ تفکری چک سفید امضا نداده اند که هرجا بروند دنیا را آن شکلی میکنند. باید از تجربه چین و روسیه این را بفهمیم. پول چکش خوار است. شکل میپذیرد.اگر در زمان-مکان خاصی انسان دوست و با ادب شده است، بدلیل این است که آن فرهنگ و آن انسان ها میطلبیده اند. مثال های نقض پیوند سرمایه داری و فضای باز سیاسی را دیده ایم. برفرض که بپذیریم خاورمیانه در راه رفتن به سمت بازار آزاد است (که نیست) باید بیشتر بترسیم تا خوشحال باشیم.باز هم ارجاع میدهم به چین و روسیه. راه حل دست سرمایه نیست.
راه حل کوتاه مدت میگوید بیا بدون توجه به آن حداقل ۲۰ درصد حامی ایدئولوژی قصه را برچینیم و طرحی نو دراندازیم اما راه حل بلند مدت میگوید بیا کاری کنیم در نسل بعد ۲۰ درصد بشود ۱۵درصد و گام به گام کمتر بشود. راه حل بلند مدت به دنبال دیدن نتیجه در لایف تایم خودش نیست. به نظر من گذر زمان همراه با سرمایه گذاری برای آموزش نسل های بعد، کوتاه مدت ترین، راه حل بلند مدتی است که داریم. بعید به نظر میرسد این از دست مردان سیاست بربیاید. در گام اول نمیفهمند و حتا اگر بفهمند هم عمر کوتاهشان اجازه عمل نمیدهد.
این وظیفه ایست که به دست های من نگاه میکند. حالا این من میخواهد یک نانوا باشد، میخواهد فلان سرمایه گذار مشهور باشد، همین که این را فهم کردیم که باید نسلی آزادی خواه و پرسشگر و به دنبال صلح تربیت کنیم،میخواهد فرزندمان باشد یا میخواهد صدهزار دانشجو و دانش آموز زیر دستمان. اگر در این امر کاری از دستمان بر بیاید و کوتاهی کنیم در گام اول به خودمان خیانت کرده ایم و درگام دوم به نسل های بعد. کما این که اوضاع امروز ما نتیجه خیانت دانسته و نادانسته پدربزرگ هایمان است. شاید باید هر روز هم به خود یادآوری کنیم که هرکس ادعای راه حل کوتاه مدت کرد یا شارلاتان است و یا بی سوادی با نیت خیر. به قول معلم عزیزم که همیشه از ولتر نقل میکند : راه جهنم را با نیت های خیر سنگ فرش کرده اند. باید به این جمله یک <<و راه حل های کوتاه مدت>> هم اضافه کرد. کاش شرط اولیه سیاستمدار شدن این بود که این جمله باید روی تن فرد خالکوبی شود.
